Коомчулукта акчасын инвестицияга салган адамдар көп. Бүгүнкү күндө инвестициялоонун бир канча түрү бар. Адистер акчаны инвестицияга салууда бир катар нерселерди эске алууну сунуштайт. Ал эми карызга батып, финансылык коопсуздук жаздыгы жок каражаттарды инвестициялоого өтүү – бул финансылык сабатуулугу жок адамдын белгиси экени айтылат. Инвестиция деген эмне? Инвестициянын кандай түрлөрү бар? Кайсы факторлор инвестициянын кирешелүүлүгүн аныктайт?
Улуттук банктын Коммуникация жана эл аралык кызматташуу башкармалыгынын каржылык сабаттуулук бөлүмүнүн жетекчиси Кубаныч Мусуралиев түшүндүргөндөй,инвестиция – бул кошумча киреше алып келе турган нерсеге капитал салуу.
“Мында каражат табам деп, убакыт коротуп, күч, аракет жумшабайсыз, пассивдүү киреше таба аласыз. Инвестицияны кыймылсыз мүлккө, алтын куймаларга, кандайдыр бир акцияларга жана бизнеске салса болот. Инвестиция кирешенин көлөмү менен айырмаланат.
Инвестициянын кирешелүүлүгү – бул башкы көрсөткүчтөрдүн бири. Ал боюнча салымдагы натыйжалуулугун баалоого жана башка альтернативдүү миссиялар менен салыштырууга болот.
Инвестициядан эки ыкмада киреше алса болот. Мисалы дивиденд – салынган кандайдыр бир акциядан жыл сайын же кандай мөөнөт каралса, ошол кирешенин бир бөлүгүн алып турса болот. Башка жолу акциянын баасы жогоруласа, мисалы 100 сомдон алсаңыз, анын баасы 200 сомго жогоруласа, демек акциянын, активдин наркы өсүшү менен сиздин киреше көбөйөт”.
Инвестицияларды диверсификациялоо деген эмне жана ал эмнеге маанилүү? Адистин жообу:
Инвестицияларды диверсификациялоо дегенди жөнөкөй тил менен айтсак, бул бардык жумурткаларды бир корзинага салуу дегенди билдирет. Акчаны бир чөйрөгө салбай, 4-5 бөлүктөргө салсаңыз, мисалы кыймылсыз мүлккө, мал жандыкка, алтын куймаларга жана башка бизнеске салсаңыз, жыйынтыгында кандайдыр бир чөйрөдө иш жүрбөй жатса, башка жагында жакшы жүрүп жатса, ал бири бирин жаап, жыл аягында кирешеңиз жакшы болуп чыгарын билдирет. Мисалы бир эле жакка акчаны салып койсоңуз, ал жакта иш жүрүшпөй калса, акчаңыздын же кирешеңиздин аз эле бөлүгүн алып каласыз же албай калышыңыз да мүмкүн.
Кыска мөөнөттүү жана узак мөөнөттүү инвестициянын айырмачылыгы эмнеде?
Негизи инвестиция узак мөөнөттүү салым болуп эсептелинет. Кыска мөөнөттүү облигациялар деген бар. Алар бир, эки, үч жылдык болот. Ага дагы инвестиция салса болот. Мөөнөтү менен айырмаланат.
Инвестициялоо алдында эмне кылуу керек?
Инвестициялык чечимдерди кабыл алуудан мурун, төмөнкү тезистерге оң жооп берүү керек.
• Инвестициялоо боюнча жетиштүү билим бар.
• Алынган киреше негизги муктаждыктарды жабат: тамак-аш, транспорт, коммуналдык төлөмдөр, ижара/ипотека, турак-жай, уюлдук байланыш жана башка күнүмдүк муктаждыктар.
• Кеминде 6 айга финансылык коопсуздук жаздыгы түзүлдү.
• Милдеттүү камсыздандыруу полисин сатып алуу жолу менен турак жай камсыздандырылган, ал эми авто бар болсо, анда ОСАГО полиси.
• Бардык насыялар жана кредиттик милдеттенмелер жабык.
Кирешелүүлүк деген эмне?
Ар бир активдин кирешелүүлүгү эки аспект менен өлчөнөт:
Нарктык кирешелүүлүк – убакыттын өтүшү менен активдин наркынын өзгөрүүсүнүн эсебинен активди сатуу учурунда ээси алган кирешелүүлүк, мисалы, баалуу металлдардын, кыймылсыз мүлктүн, үлүштүк баалуу кагаздардын наркынын өзгөрүшү ж. б.
Дивиденддик (пайыздык кирешелүүлүк) – эмитент тарабынан активдин ээсине алдын ала белгиленген сумманы төлөө аркылуу ээси алган кирешелүүлүк.
Инвестицияда тобокелдиктер барбы?
Инвестиция сөзсүз түрдө инвестицияланган каражаттарды жоготуу коркунучу менен байланыштуу. Мында тобокелдик инвестициялардын кирешелүүлүгү менен тыгыз байланышта. Тобокелдик жана кирешелүүлүк даражасы боюнча салымдар шарттуу бөлүнөт:
Тобокелдиксиз – салынган каражаттардын коопсуздугуна кепилдик берген, бирок орточо кирешелүүлүгү бар инвестициялар. Аларга мамлекеттик баалуу кагаздар (МБК), Улуттук банктын ноталары жана Кыргыз Республикасынын Депозиттерди коргоо системасынын катышуучулары болуп саналган финансы-кредиттик мекемелерде жайгаштырылган 1 млн.сомго чейинки өлчөмдөгү депозиттер кирет.
Мелүүн – аз тобокелдик менен салымдар, бирок салымдардын коопсуздугуна кепилдик жок жана жогорку кирешелүүлүгү менен. Аларга Кыргызстандын аймагындагы фондулук биржаларда листингден өткөн баалуу кагаздар кирет.
Агрессивдүү – салынган каражаттарды жоготуу коркунучу жогору болгон инвестициялар жана өтө жогорку киреше алуу мүмкүнчүлүгү. Инвестициялардын бул түрлөрү финансылык инструменттерди гана эмес, ошондой эле стартаптарга, чет өлкө валюталарына жана баалуу металлдарга инвестицияларды да камтыйт.
Инструменттин тобокелдик даражасын кантип аныктоого болот?
Инвестициялык инструменттин негизги чаралары болуп инвестицияланган каражаттарды кайтарып берүү, тобокелдик, эмитентке/сатуучуга ишеним жана кирешелүүлүк кепилдиктери саналат. Алгачкы жагымдуулукту баалоо үчүн ар бир инструменттин кирешесин алабыз.
Жардамчысы өлкөдөгү банктардын депозиттери боюнча орточо пайыздык чен катары кызмат кылат. Эгерде болжолдонгон инвестициялык инструменттин кирешеси өлкөдөгү депозиттер боюнча орточо пайыздык ченден жогору болсо, анда инструментти орточо тобокелдик даражасына киргизүү керек. Орточо пайыздык ченден кыйла жогору кирешелүүлүк менен, инвестициялык каражатты агрессивдүү тобокелдик даражасына кошууга болот. Аныктоодо тобокелдиктин орточо же агрессивдүү даражаларына карата мындай кирешелүүлүккө кайсы механизмдин эсебинен талдоо зарыл.
Өзүңүздү коркунучтардан кантип коргойсуз?
Бардык тобокелдиктерден качуу мүмкүн эмес. Ошого карабастан, агрессивдүү инвестициялык стратегияны жүргүзүүдө негизги капиталды ар кандай инвестициялык унааларга инвестициялоо аркылуу коргоо керек. Инвестор белгилүү бир актив келечекте кескин кымбатташы мүмкүн деп ойлошу мүмкүн, бирок бул инструментке бардык каражаттарды салуунун кажети жок. Бул активге инвестициялоо үчүн өз капиталынын бир бөлүгүн гана бөлүү керек, анткени кийинки жылы же он жылдыкта кырдаалды так болжолдоо кыйын болуп калат.
Мамлекеттик баалуу кагаздарды (МБК) жана КРУБ ноталарын кайдан сатып алууга болот?
Жеке адамдар жана юридикалык жактар (резиденттер жана резидент эместер) МБКларды жана Улуттук банктын ноталарын экинчилик рыногунда сатып ала алышат же тике катышуучу болуп саналган коммерциялык банктар аркылуу аукциондорго катышууга билдирмелерди бере алышат.
Консультация алуу жана МБК сатып алуу үчүн Кыргыз фондулук биржасынын МБКларын тоорукка катышкандардын ичинен каалаган коммерциялык банктын же брокердик компаниянын филиалына каалаган адам кайрыла алат (https://www.kse.kg/ru/MembersGSB). Инвесторлордун, анын ичинде чет өлкөлүк инвесторлордун МБК рыногуна кирүүсүнө чек коюлбайт. Келечекте МБКларды мобилдик тиркеме аркылуу сатып алууга болот.
Бул брокердик компаниялар аркылуу баалуу кагаздарды сатып алуу үчүн жаңы онлайн санариптик платформа болот.
