ЕАЭБ көз карандысыз каржылык системаны түзүүдө. Кыргызстан үчүн кандай пайдасы бар?

(PR) — Дүйнөлүк экономика көбүнесе доллардан көз каранды экендиги эч кимге жашыруун эмес. Резервдик валюта катары ар кандай өлкөлөргө өз ара пайдалуу шарттарда бири-бири менен соода жүргүзүүгө мүмкүндүк берет. Ошол эле учурда доллар атайылап каржылык кризистерди жаратуунун жана өз алдынча саясат жүргүзгөн мамлекеттерге басым көрсөтүүнүн негизги куралына айланууда.

Буга чейин долларга болгон көз карандылыктан кутулушубуз керек деген сөздөр көп айтылып келген. Бирок иш жүзүндө эч кандай өзгөрүүгө жетишүү мүмкүн болгон жок. Бүтүндөй бир кылым бою калыптанып, бекемделген системаны бузуу өтө кыйын. Бирок соңку жылы иш акыры алга жылды. Буга Батыштын Россияга (жана анын бардык өнөктөштөрүнө каршы деп эсептеңиз) каршы санкциялары көмөктөштү. Жакшылыксыз жамандык болбойт дегендей.

Евразиялык экономикалык биримдикте бул багытта буга чейин кандай иштер жасалган:

Жакшы жыл

Кризис – мүмкүнчүлүктөрдүн мезгили деп бекеринен айтылбайт. Буга чейин көз карандысыз эксперттер Евразиялык экономикалык бирлигинин Кыргызстанга пайдасынан эч кандай күмөн санашкан эмес. Ал эми акыркы жылы, ал тургай, эң ачык скептиктер унчукпай калышты.

Россия Федерациясынын Премьер-министри Михаил Мишустин Мамлекеттик Думада 2022-жылга карата иш боюнча отчет берип жатып, Евразиялык экономикалык бирлигинин алкагында көз карандысыз каржы системасын өнүктүрүүнүн маанилүүлүгүн билдирди. Азыртадан эле товарлардын 85% улуттук валютада төлөнөт.

2022-жылы Кыргыз Республикасы менен Евразиялык экономикалык бирлигинин өлкөлөрүнүн ортосундагы сооданын көлөмү 4,5 миллиард долларды түзүп, 2021-жылга салыштырмалуу 32,3%га өскөн. Республиканын өз ара соодасынын эң чоң үлүшү Россияга (71,4%) жана Казакстанга (26,2%) туура келген.

Экономикалык өсүш темпи боюнча Кыргызстан 2022-жылы Евразиялык экономикалык бирлигинин калган өлкөлөрүнөн озуп кетти. ИДПнын өсүшү 7%ды түздү. Ошондой эле айыл чарба тармагы 7 пайызга, өнөр жай өндүрүшү 11,4 пайызга өскөн.

Жаңы реалдуулук

Евразиялык экономикалык бирлигинин алкагында көз карандысыз каржы системасын түзүү Кыргызстан үчүн пайдалуу. Биримдик өлкөлөрүнүн улуттук валюталары Батыштын “виртуалдык” резервдик валюталарынан айырмаланып, туруктуу жана аларда өндүрүлгөн продукциялар менен камсыздалган. Евразиялык экономикалык бирлигинин көз карандысыз каржы системасын андан ары өнүктүрүү Шанхай кызматташтык уюму жана БРИКС менен эсептешүү валютасын түзүүнү карайт. Кыргыз Республикасы үчүн бул жаңы дүйнөлүк рынокторго кирүү, сооданы көбөйтүү жана жарандардын бакубаттуулугун жогорулатуу үчүн мүмкүнчүлүктөрдү ачат.

ЕАЭБдин көз карандысыз каржы системасын андан ары өнүктүрүү ШКУ жана БРИКС менен эсептешүү валютасын түзүүнү карайт. Кыргыз Республикасы үчүн бул жаңы дүйнөлүк рынокторго кирүү, сооданы көбөйтүү жана жарандардын бакубаттуулугун жогорулатуу үчүн мүмкүнчүлүктөрдү ачат.

Биздин Министрлер Кабинетинин башчысы Акылбек Жапаров жакында «Мир» телерадиоберүү компаниясына берген маегинде ЕАЭБдин өз алдынча каржы системасын түзүү менен бирге өз ара эсептешүүдө улуттук валютага өтүү жөнүндө гана эмес, ошондой эле Биримдик өлкөлөрүнүн экономикалары тарабынан колдоого алынган санариптик аналогдорун түзүү жөнүндө ойлонууну сунуштады. Бул, анын ою боюнча, Батыш көзөмөлдөгөн валюталарды колдонуудан толугу менен баш тартууга шарт түзөт.

Россиянын доллар жана евродогу алтын валюталык запастарын тоңдуруп коюу бул валюталарды бүткүл дүйнөнүн көзүндө резервдик валюта катары дискредитациялады. Биз бул валюталардагы алтын запастарыбызды каалаган убакта жоготуп алышыбыз мүмкүн экенин жакшы түшүнүшүбүз керек, ошондуктан ЕАЭБдеги өнөктөштөрүбүз менен биргеликте доллар жана евродон көз каранды болбогон коргоочу финансылык механизмдерди колдонушубуз керек.

Эксперт Бейшенбек Ишенов АКШ жана башка Батыш өлкөлөрү мурдагы улуулугун жоготууда жана учурда долларсыздандыруу жүрүп жатат – доллар дүйнөлүк валюта катары өз наркын жоготуп жатат деп эсептейт. Рубль буга чейин эле аймактык маанидеги валютага айланган.

«Мындан ары өнүгүү үчүн Кыргызстан жаңы жумушчу орундарын түзүп, өнөр жайды, айыл чарбаны, логистиканы өнүктүрүү, инфраструктураны өнүктүрүү керек. Муну негизги тышкы экономикалык өнөктөштөрдөн өзүнчө жүргүзүү мүмкүн эмес, — дейт Бейшенбек Ишенов. «Бул максаттарга жетүү үчүн технология жана ресурстар керек. Аларды Россиядан алсак болот. Анын технологиялары дүйнөлүк аренага жигердүү чыгууда, ал ресурстардын запастары боюнча ишенимдүү лидер болуп саналат».

2025-жылга чейин ЕАЭБде жалпы каржы рыногун түзүү пландалууда. Банк, алмашуу жана камсыздандыруу секторунда бирдиктүү эрежелер түзүлөт. 2025-жылга чейин ЕАЭБ өлкөлөрүнүн улуттар аралык финансылык жөнгө салуучусу да түзүлүшү керек. Ал Алматыда (Казакстан) жайгашат.

Агылган инвестициялар

2022-жылдын аягында Россия жана Кыргызстан жалпы суммасы 500 миллион долларлык биргелешкен инвестициялык долбоорлорду ишке ашырууну пландаган. Тактап айтканда, Кыргыз Республикасынын Баткен облусунда газ-бетон заводун куруу жана эки социалдык долбоорду ишке ашыруу, Ысык-Көлдө беш жылдыздуу мейманкана куруу пландалууда. Ошондой эле күн станцияларын куруу, россиялык темир жол жабдууларын жана жүргүнчүлөрдү ташуучу автобустарды жеткирүү боюнча келишимдерге кол коюлду.

Нарын облусундагы «Куланак» ГЭСинин курулушун Евразия өнүктүрүү банкы каржылайт. Долбоордун баасы дээрлик 118 миллион долларды түзөт. Каржылоого Россия-Кыргыз өнүктүрүү фонду да катышат. Евразия өнүктүрүү банкы жана Россия-Кыргыз өнүктүрүү фонду долбоорду паритеттик негизде каржылоону пландаштырууда. Бул ГЭС Евразия өнүктүрүү банкынын Борбор Азиядагы мега-инвестициялык долбоорунун маанилүү звеносу болуп саналат.

Кыргызстан жана Россиянын энергетика тармагында, ошондой эле билим берүү, маданият, аскердик чөйрө жана башка тармактарда бир катар биргелешкен долбоорлору бар. Биз ЕАЭБ алкагында гана эмес, эки тараптуу форматта да тыгыз кызматташып жатабыз. Кызыгы, кризис учурунда Россия Федерациясы менен Кыргыз Республикасынын ортосундагы байланыштар солгундап эле тим болбостон, ал тургай бекемделип, биринчи кезекте өлкөбүздүн өнүгүү аянтчасына айланды.

Автор: Марат Бакиров

P.S Автордун пикири редакциянын көз карашын чагылдырбайт.